Báo chí không chỉ là phương tiện truyền tải thông tin, mà còn là hơi thở của thời đại, là tấm gương phản chiếu tinh thần dân tộc qua từng bước thăng trầm của lịch sử. Trên hành trình ấy, nhiều nhà báo Việt Nam đã khẳng định vị thế của mình không chỉ bằng ngòi bút sắc bén, mà còn bằng khát vọng canh tân, lòng yêu nước sâu sắc và ý chí khai sáng cộng đồng.

Hôm nay, Nghề Giáo xin được giới thiệu đến bạn những chân dung tiêu biểu đã góp phần khắc ghi những trang sử vàng son của nền báo chí Việt Nam.

Trương Vĩnh Ký (1837–1898), thường được biết đến với tên gọi Pétrus Ký, là một học giả uyên bác, nhà văn hóa lớn và là người đặt nền móng cho nền báo chí Quốc ngữ Việt Nam. Với công lao khai sáng và phát triển báo chí thời kỳ đầu, ông được tôn vinh là “ông tổ nghề báo Việt Nam”.

Năm 1865, ông sáng lập Gia Định báo – tờ báo Quốc ngữ đầu tiên ra đời ngày 15/4/1865, với sứ mệnh phổ cập chữ quốc ngữ và nâng cao dân trí. Không chỉ giữ vai trò chủ bút, Pétrus Ký còn là cây bút chủ lực, tận dụng báo chí để truyền bá tư tưởng khai hóa, dân chủ và giáo dục. Các bài viết của ông mang tính khai sáng sâu sắc, góp phần hình thành nền tảng cho báo chí hiện đại và văn hóa quốc gia.

Là người tinh thông hơn 20 ngoại ngữ, ông để lại dấu ấn lâu dài không chỉ trong lĩnh vực báo chí, mà còn trong khoa học, văn học và giáo dục, trở thành một trong những trí thức có tầm ảnh hưởng sâu rộng nhất ở Việt Nam cuối thế kỷ XIX.

Sương Nguyệt Anh (1864–1921), tên thật là Nguyễn Thị Khuê, là con gái út của nhà thơ yêu nước Nguyễn Đình Chiểu. Bà là nữ chủ bút đầu tiên trong lịch sử báo chí Việt Nam – một vị trí hiếm hoi mà rất ít phụ nữ thời bấy giờ có thể đảm nhận. Năm 1918, bà giữ vai trò tổng biên tập tờ Nữ giới chung, tờ báo đầu tiên dành riêng cho phụ nữ, ra đời giữa bối cảnh xã hội còn đầy ràng buộc và định kiến giới.

Báo Nữ giới chung với khẩu hiệu “Kính chồng dạy con, lo toan việc nhà, giúp nước” đã mạnh dạn cổ vũ cho vai trò chủ động của người phụ nữ trong gia đình và xã hội. Các bài báo được viết với chủ trương nâng cao dân trí, khuyến khích công nông thương và nhất là đề cao vai trò phụ nữ trong xã hội.

Tờ báo ra số đầu tiên ngày 1/2/1918, nhưng chỉ tồn tại đến tháng 7 cùng năm thì bị chính quyền thực dân buộc đình bản vì nội dung bị cho là “gây ảnh hưởng trật tự xã hội”. Dù tuổi thọ ngắn ngủi, Nữ giới chung đã đánh dấu bước mở đầu can đảm cho dòng báo chí nữ quyền tại Việt Nam, và tên tuổi Sương Nguyệt Anh từ đó trở thành biểu tượng tiên phong cho phong trào đấu tranh vì bình đẳng giới, cho tiếng nói của phụ nữ trong xã hội.

Huỳnh Thúc Kháng (1876–1947), quê ở Quảng Nam, là một chí sĩ yêu nước nổi bật, từng giữ chức Bộ trưởng Bộ Nội vụ và Quyền Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vào năm 1946. Ông là người sáng lập, chủ nhiệm kiêm chủ bút của tờ Tiếng Dân – một trong những tờ báo có ảnh hưởng lớn nhất giai đoạn trước Cách mạng Tháng Tám. Từ năm 1927 đến 1943, Tiếng Dân phát hành 1.766 số báo trong suốt 16 năm, trở thành diễn đàn quan trọng cổ vũ cho tự do ngôn luận và khát vọng độc lập dân tộc.

Xuất phát từ quan điểm dân trí phải đi trước dân quyền, ông kiên định lập trường chống bạo lực, dù báo Tiếng Dân luôn mạnh mẽ phê phán chính quyền thực dân hà khắc và lên tiếng vì dân chủ. Cũng chính vì lập trường ôn hòa, tờ báo này từng là một trong những tiếng nói hiếm hoi công khai chỉ trích phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh.

Bên cạnh sự nghiệp báo chí và hoạt động cách mạng, Huỳnh Thúc Kháng còn là một nhà thơ và nhà nghiên cứu có uy tín trong lĩnh vực văn học và lịch sử. Ông để lại nhiều tác phẩm có giá trị tư tưởng và học thuật sâu sắc.

Lương Khắc Ninh (1862–1943) là một gương mặt văn hóa nổi bật ở Sài Gòn đầu thế kỷ XX. Đấu ấn sâu đậm trong lĩnh vực báo chí là đảm nhiệm chủ bút tờ Nông cổ mín đàm – được xem là tờ báo kinh tế đầu tiên bằng Quốc ngữ tại Việt Nam từ năm 1901 đến 1906.

Trong các mục báo, ông thẳng thắn phê phán những thói quen và lối sống cản trở sự phát triển của người Việt như mê cờ bạc, sính hàng ngoại, thiếu kiên nhẫn, không giữ chữ tín, coi thường lao động tay chân… Bên cạnh việc phê bình, Lương Khắc Ninh còn kêu gọi người Việt thay đổi tư duy, biết liên kết làm ăn, góp vốn kinh doanh để cạnh tranh sòng phẳng với giới tư sản Pháp và thương nhân Hoa – Ấn. Tư tưởng tiến bộ của ông góp phần thúc đẩy tinh thần tự lực, tự cường trong công cuộc canh tân đất nước đầu thế kỷ XX.

Ngô Tất Tố (1893–1954) là nhà báo, nhà văn, dịch giả với sự nghiệp báo chí kéo dài gần 40 năm. Ông sử dụng 29 bút danh, viết gần 1.500 bài báo đăng trên nhiều tờ báo và tạp chí từ Nam ra Bắc, kể cả ở Việt Bắc, như: An Nam tạp chí, Đông Pháp thời báo, Thần Chung, Phổ thông, Đông Phương, Hà Thành ngọ báo, Công luận, Đuốc nhà Nam, Thực nghiệp Dân báo, Công dân, Tương lai, Thời vụ...

Ông viết nhiều thể loại báo chí, trong đó tiểu phẩm và phóng sự là hai thể loại làm nên tên tuổi. Những phóng sự như Việc làng, Con gà thờ nổi bật với giọng văn mạnh mẽ, giàu tính nhân văn, phê phán sâu sắc những hủ tục làng xã. Báo chí Ngô Tất Tố phản ánh chân thực, sinh động đời sống báo giới cả hai miền Nam – Bắc, góp phần quan trọng vào lịch sử báo chí Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX.

Vũ Trọng Phụng (1912–1939), quê ở Hà Nội, là một trong những nhà văn, nhà báo xuất sắc nhất của Việt Nam đầu thế kỷ XX. Được mệnh danh là “Vua phóng sự đất Bắc”, chỉ trong vòng 6 năm (1933–1938), ông đã viết nên 7 thiên phóng sự, tất cả đều gây tiếng vang lớn trên văn đàn và báo chí đương thời.

Không chỉ nổi bật với các bài phóng sự mang giọng văn trào phúng, châm biếm sâu cay nhằm lột trần những mặt trái của xã hội, Vũ Trọng Phụng còn để lại một di sản văn học đồ sộ gồm truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch và tiểu luận. Những tác phẩm tiêu biểu như Giông tố, Số đỏ, Vỡ đê, Làm đĩ... đều mang phong cách hiện thực sắc sảo, mạnh mẽ phơi bày tệ nạn và sự giả dối trong xã hội đương thời. Dù từng bị chính quyền thực dân chỉ trích là “xúc phạm đạo đức”, tác phẩm của ông ngày nay được nhìn nhận như những kiệt tác và được giảng dạy trong chương trình giáo dục, góp phần làm nên diện mạo văn học – báo chí hiện đại Việt Nam.

Những chân dung nhà báo tiêu biểu này không chỉ là niềm tự hào của nghề báo, mà còn là tấm gương về trí tuệ, bản lĩnh và trách nhiệm, đó là những giá trị vẫn luôn cần được tiếp nối trong thời đại hôm nay.

Kim Kiên